Các huyện Mộc Châu, Vân Hồ và Phù Yên có nghệ thuật trang trí hoa văn trên trang phục truyền thống

của người Dao tiền nhận chứng nhận Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia.

Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch vừa tổ chức Lễ đón nhận chứng nhận nghệ thuật trang trí hoa văn trên trang phục của người Dao tiền ở tỉnh Sơn La tại các huyện Mộc Châu, Vân Hồ và Phù Yên là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Việc nghệ thuật trang trí trên trang phục truyền thống của người Dao tiền được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia là sự kiện văn hóa có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, tôn vinh di sản; đồng thời góp phần cổ vũ, tuyên truyền, khôi phục các giá trị tốt đẹp về văn hóa của đồng bào các dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh nói chung.

Ở Sơn La, người Dao tiền cư trú tập trung chủ yếu ở huyện Mộc Châu, huyện Vân Hồ, huyện Phù Yên. Hiện nay, người Dao tiền vẫn còn giữ được nhiều nét văn hóa độc đáo của dân tộc mình, trong đó có trang phục truyền thống và nghệ thuật trang trí hoa văn trên trang phục truyền thống.  Là một trong những yếu tố tạo nên sự độc đáo và riêng biệt của văn hóa Dao tiền.

Trang phục truyền thống của đồng bào Dao tiền nói chung cầu kỳ từ cách cắt khâu đến hoa văn, cách tạo hình và đặc biệt là màu sắc trang trí nhất thiết phải có đủ năm màu cơ bản: Đỏ, trắng, vàng, xanh, chàm hoặc đen, tạo nên sắc thái riêng biệt trong văn hóa trang phục của đồng bào.

Nghệ thuật trang trí hoa văn trên trang phục của người Dao tiền bao gồm: Dệt, in vẽ sáp ong, thêu, chắp vải màu, đính tua rua, hạt cườm, bạc.

Người Dao tiền có riêng một loại khung dệt để dệt dây lưng, khổ rộng 5cm. Đây cũng là loại hình trang trí hoa văn duy nhất trên khung dệt của người Dao tiền.

Trong các ngành Dao ở Sơn La, chỉ riêng có người Dao tiền thực hành kỹ thuật in vẽ hoa văn bằng sáp ong lên vải và trên bộ trang phục truyền thống, nghệ thuật trang trí này cũng chỉ thể hiện duy nhất trên váy của người phụ nữ.

Chiếc váy đẹp hay không phụ thuộc vào 3 công đoạn là: Mài vải, vẽ sáp ong và nhuộm chàm. Có 6 loại hoa văn khác nhau bằng kỹ thuật vẽ sáp ong, thứ tự từ cạp váy trở xuống, bao gồm: Hoa văn hình đồng xu (Chùm thốp), hoa văn kẻ ngang (Chùm heng), hoa văn các hình chữ nhật xếp chồng vào nhau (Chùm chủn), hoa văn hình chữ nhật có vạch kẻ bên trong (Sà pjơi), hoa văn sóng nước màu trắng (Chùn chjao), hình sóng nước màu chàm (Chùn meng). Mô típ hình đồng xu được in trên váy của phụ nữ Dao tiền, được vẽ thành dải liên tiếp nhau chạy hết chiều rộng của váy. Hoa văn này thể hiện niềm mong ước của người Dao về sự thịnh vượng, mong muốn cuộc sống no đủ, tốt đẹp hơn. Một số phụ nữ cho biết những hình tròn tượng trưng cho núi non.

Đối với ngành Dao tiền, trang trí hoa văn chủ yếu bằng kỹ thuật thêu, kỹ thuật ghép vải được sử dụng rất ít, chỉ có tác dụng phối màu, không tạo thành hoa văn. Người Dao tiền chủ yếu phối màu thêu trên khăn, áo và xà cạp nữ. Tuy không sử dụng nhiều màu sắc như các ngành Dao khác, nhưng nghệ thuật phối màu trang trí hoa văn trên trang phục của người Dao tiền rực rỡ nhưng không kém phần trang nhã, thống nhất và độc đáo.

Trong văn hoá cổ truyền của người Dao tiền, bạc tượng trưng cho sự thịnh vượng và may mắn. Đồng bào tin rằng, người đeo bạc sẽ có sức khỏe tốt, đuổi được tà ma và được thần linh, tổ tiên phù hộ. Người Dao tiền ngoài những đồ trang sức làm bằng bạc: Nhẫn, vòng tay, vòng cổ, xà tích… thường đính những đồng bạc mỏng, nhỏ lên mặt khăn đội đầu, đính đồng tiền lên mũ trẻ em và đặc biệt là chiếc áo nào của phụ nữ hay đàn ông, trẻ em hay thầy cúng cũng được đính từ 6 - 12 đồng tiền sau cổ áo.

Trang phục của người Dao tiền ít được đính hạt cườm và tua rua hơn các ngành Dao khác. Để làm tua rua len hoặc tơ tằm, hạt cườm cần chuẩn bị len màu đỏ (hoặc màu mười giờ), hạt cườm màu xanh, kéo, kim chỉ. Các sợi len được chập lại thành từng túm, dùng kéo cắt thành từng đoạn dài từ 20 - 30cm, dùng chỉ buộc chặt một đầu, sau đó lộn lại để che phần chỉ buộc vào bên trong. Hạt cườm được xâu lại thành một chuỗi, xen lẫn các màu với nhau, mỗi màu xâu liên tiếp từ 2 đến 7 hạt. Một đầu của túm len (nơi buộc chỉ) đính với dây hạt cườm tạo thành tua rua, hạt cườm. Tua rua, hạt cườm được sử dụng để trang trí trên khăn đội đầu của phụ nữ, thắt lưng của thầy cúng, vai áo thầy cúng.

Nghệ thuật tạo hoa văn trên trang phục của người Dao tiền chứa đựng những thông tin về kinh tế, xã hội, triết lý tộc người, giúp nhận diện lịch sử cộng đồng người Dao tiền trong xã hội cổ truyền dưới nhiều góc độ khác nhau. Nghệ thuật trang trí hoa văn trên trang phục truyền thống của người Dao là một kho tàng nghệ thuật tạo hình, trang trí dân gian phong phú, đặc sắc.

Nghệ thuật trang trí trên trang phục truyền thống của người Dao tiền không chỉ thể hiện sự khéo tay, chăm chỉ mà còn là tiêu chí để cộng đồng nhìn nhận, đánh giá tài năng, phẩm chất, đức hạnh của người phụ nữ. Đồng thời, phụ nữ Dao tiền cũng là chủ thể trao truyền những giá trị văn hóa truyền thống của cộng đồng cho các thế hệ kế cận. Khi bộ trang phục hoàn chỉnh, cũng là lúc người bà, người mẹ, người chị đã hoàn thành việc trao truyền cho cô gái sự khéo tay, sự cẩn trọng, tính kiên trì, sự sáng tạo tinh tế và đặc biệt là đã cùng con cháu trải nghiệm những hơi thở từ cuộc sống, trong không gian nguyện ước, cùng hòa nhịp với các cung bậc tư tưởng, tình cảm của cộng đồng. Vì vậy, nghệ thuật trang trí trang phục đã ‘‘xâu chuỗi’’, ‘‘kết nối’’ đời sống các thế hệ với nhau, qua đó, có tác động tích cực đến việc giáo dục con cháu hiểu biết cội nguồn dân tộc, quê hương mình, gìn giữ và phát huy những giá trị văn hóa đẹp đẽ mà tổ tiên người Dao tiền đã có công sáng tạo và trao truyền đến ngày nay. Di sản nghệ thuật trang trí trên trang phục truyền thống của người Dao tiền ở Sơn La có vai trò to lớn trong đời sống cộng đồng.

Diệp Hương