Đơn vị Tây Tiến đầu tiên là Đại đội Vệ quốc đoàn do các đồng chí Anh Đệ, Tuấn Sơn, Lam Ngọc chỉ huy đưa quân từ Hà Nội lên Mộc Châu.

Di tích lịch sử lưu niệm Trung đoàn 52 Tây Tiến.

Ngày 12-10-1945, sau khi nhận được chỉ thị của Trung ương Đảng, Tiểu đoàn 52 Tây Tiến chuyển hướng sang Lào thực hiện nghĩa vụ quốc tế. Ngày 22-10-1945, Tiểu đoàn 52 Tây Tiến giải phóng Sầm Nưa và đánh đuổi địch chạy về Xiêng Khoảng, đại đội của đồng chí Trần Duy Phiên được lệnh tiến lên tỉnh lỵ Sơn La vào hạ tuần tháng 10-1945. Trước diễn biến và âm mưu mới của thực dân Pháp ở Tây Bắc, Bộ Chỉ huy quân đội quốc gia quyết định thành lập Mặt trận miền Tây (Tây Tiến).

Ngày 27-2-1947, Bộ Chỉ huy quân đội quốc gia quyết định thành lập Trung đoàn Tây Tiến. Tiếp đó ngày 16-5-1947, Trung đoàn Tây Tiến đổi số hiệu” thành Trung đoàn 52.

Từ tháng 10 đến tháng 12-1947, thực dân Pháp huy động 12.000 quân với nhiều máy bay, xe tăng, pháo lớn... tiến công Việt Bắc. Trung đoàn 52 Tây Tiến phối hợp với lực lượng vũ trang địa phương đẩy mạnh hoạt động chiến đấu giữ chân địch không cho chúng tập trung quân tiến công lên Việt Bắc.

Tháng 6-1949, Trung đoàn 52 Tây Tiến đổi tên thành Trung đoàn 12 thuộc Liên khu 3. Trước yêu cầu xây dựng Đại đoàn Đồng Bằng (Sư đoàn 320 ngày nay), tháng 1-1951, Trung đoàn 52 mới được thành lập trên cơ sở ba Tiểu đoàn bộ binh: 351, 337 và 391. Kế thừa truyền thống Trung đoàn 52 Tây Tiến, Trung đoàn 12 trước đây, cán bộ, chiến sĩ Trung đoàn 52 đã sát cánh chiến đấu cùng các Trung đoàn đoàn 48, 64 và các đơn vị bạn trong ngôi nhà “Đoàn Đồng Bằng” tiếp tục lập nên những kỳ tích mới.

Để ghi nhớ công lao to lớn của các chiến sĩ Trung đoàn Tây Tiến, Ban liên lạc các cựu chiến binh Trung đoàn 52 Tây Tiến phối hợp với Đảng bộ, chính quyền huyện Mộc Châu xây dựng Khu lưu niệm Trung đoàn 52 Tây Tiến.

Khu lưu niệm được xây dựng với tổng diện tích là 1.120m², có bậc thang lên xuống với chiều dài là 19m, chiều rộng 2m. Bia chính được tạo nguyên một khối đá màu đen cao 1,2m, rộng 80cm, dày 15cm. Nội dung khắc trên mặt chính của bia là trích thư của Đại tướng Võ Nguyên Giáp gửi các chiến sĩ bộ đội Tây Tiến ngày 21-2-1947.  Mặt sau của bia khắc trích đoạn bài thơ Tây Tiến của Quang Dũng sáng tác năm 1948 tại Phù Lưu Chanh, cùng lời tựa: “Ngàn năm sáng mãi tấm lòng cao đẹp của đồng bào các dân tộc ở Mộc Châu đã đùm bọc các chiến sĩ Tây Tiến và cùng phối hợp chiến đấu. Đời đời nhớ ơn các gia đình ở Hà Nội, Nam Định, Ninh Bình... đã động viên con em lên đường Tây Tiến".

Năm 2013, Ủy ban nhân dân huyện Mộc Châu đã tiến hành trùng tu, tôn tạo di tích. Ý tưởng thiết kế được lấy theo nội dung bài thơ Tây Tiến của nhà thơ Quang Dũng sáng tác năm 1948. Công trình trùng tu, tôn tạo được khánh thành ngày 20-8-2016. Di tích Bia lưu niệm Trung đoàn Tây Tiến được xếp hạng di sử cấp tỉnh vào ngày 20-8-2016.

Di tích Bia lưu niệm Trung đoàn 52 Tây Tiến được xếp hạng di tích lịch sử cấp tỉnh vào ngày 28-2-2007; tháng 11-2017, di tích đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng Di tích lịch sử quốc gia.

Nguồn Theo Địa Chí Sơn La xuất bản năm 2020