Nằm ở vị trí chiến lược khá quan trọng, Tây Bắc luôn được các triều đại phong kiến đánh giá đúng đắn và quan tâm tới mọi biến động vùng biên giới Việt - Lào. Từ thời Lý đã có chủ trương phòng bị từ xa, sử cũng ghi lại rằng: hàng chục lần Vua Lý cùng các tướng giỏi cất quân đi chinh phạt ở biên giới Phía Tây. Thời Trần cũng nối tiếp chính sách Thời Lý, có tới 9 lần đi chinh phạt vùng này, thời Lê Sơ, chỉ trong 3 triều Vua Lê Thái Tổ, Lê Thái Tông và Lê Thánh Tông đã có tới 8 lần dẫn quân đi chinh phạt và cũng chỉ sang thời Lê Sơ với chính quyền Trung ương vững mạnh do Lê Lợi xây dựng nên miền Tây Bắc mới thực sự khuôn mình vào lãnh thổ Việt Nam. Mở đầu cuộc chinh phạt Đèo Cát Hãn ở Mường Lay của Lê Thái Tổ (1430 - 1431) và chinh phạt tù trưởng Thượng Nghiễm ở Mường Muổi (1440 - 1441) của vua Lê Thái Tông, từ đó các tù trưởng Tây Bắc mới thường xuyên về chầu Vua Lê và giúp Triều đình phong kiến bảo vệ vùng biên giới ở phía Tây Bắc Tổ Quốc.Những dấu tích của quá trình dựng nước và giữ nước của dân tộc ta tồn tại trên mảnh đất Sơn La đã minh chứng cho tầm quan trọng của mảnh đất phên đậu này, di tích Lịch sử - Văn hóa Văn bia Quế Lâm Ngự Chế là một trong những chứng tích đó.

Vua Lê Thái Tông tên húy là Nguyên Phong là con thứ của Vua Lê Thái Tổ (Lê Lợi) và mẹ là Cung từ Hoàng Thái Hậu Phạm Thị Ngọc Trần, người Hương Quần Lai, Huyện Lôi Dương (Nay là Thọ Xuân - Thanh Hóa). Vua sinh ngày 20 tháng 11 mùa đông năm Quý Mão (1423) Ngày 3 tháng 3 năm Thuận Thiên thứ nhất (1428) được sách phong làm Lương quận công. Ngày 6 tháng giêng năm Thuận Thiên thứ 2 (1429). Được lập thành Hoàng Thái Tử. Ngày 8 tháng 9 năm Thuận Thiên thứ 6 (1433) lên ngôi Hoàng Đế, lấy năm sau làm niên hiệu Thiệu Bình năm thứ nhất (1434) đến năm thứ 7 đổi niên hiệu là Đại Bảo (1440) lấy hiệu là "Quế Lâm Động Chủ" nối tiếp hiệu là "Lam Sơn Động Chủ" của vua cha Lê Thái Tổ. Ở ngôi được 9 năm (1433 - 1442) đi tuần thú trên miền Đông (Chí Linh - Hải Dương) rồi băng hà, hưởng thọ 20 tuổi, táng ở Hựu Lãng - Lam Sơn - Thanh Hoa. Sử sách ghi lại rằng ".. Vua Lê Thái Tông là người hùng tài, đại lượng, cương đoán, làm được việc. Khi mới lên ngôi ra sức cầu trị định chế độ, ban sách vở, đặc lễ nhạc, sáng suốt việc chính, cẩn thận việc hình, mới có mấy năm mà điển chương văn vật rực rỡ, trong nước đều biến đổi lớn…"

Từ khi lên ngôi, Vua Lê Thái Tông rất chú ý tới miền Tây Bắc, miền đất phên dậu của Tổ Quốc. Để củng cố và đảm bảo sự thống nhất Quốc Gia, cũng như các vị vua khác và Vua Lê Thái Tổ, trong 9 năm trị vì đất nước, vua Lê Thái Tông đã 2 lần chỉ huy quân sỹ lên Miền Tây Bắc dẹp bọn phản nghịch. Tháng 3 năm Canh Thân (1440) Vua Lê Thái Tông lần đầu tiên thân chinh cùng quân sỹ lên trấn miền Tây đi đánh thổ quân phản nghịch tên là Thượng Nghiễm ở Châu Mường Muổi (Nay là huyện Thuận Châu - tỉnh Sơn La) tới đâu cũng được nhân dân ủng hộ nên quân của triều đình đã nhanh chóng dẹp an bọn phản loạn. Trên đường về nhà vua cùng quân sỹ nghỉ chân tại Động La (Thẳm báo ké) Vua thấy nơi đây cảnh đẹp, địa lý thuận lợi, với ý nghĩa sâu xa và tâm hồn thanh thản, nhà vua đã để lại bài thơ và lời tựa gồm 14 dòng, mỗi dòng 10 chữ với 140 chữ Hán. Đến năm 1441 vua cùng quân lính một lần nữa lên dẹp loạn Nghịch Nghiễm ở Châu Mường Muổi, đi đến đâu cũng được nhân dân hưởng ứng, giúp đỡ vì vậy quân của triều đình đã nhanh chóng bắt được tướng Ai Lao là Đạo Mông và vợ con hắn tại Động La đồng thời bắt được con của Thượng Nghiễm là Sinh Tượng và Chàng Đồng. Thượng Nghiễm ra hàng và chịu tội. Dải đất biên cương phía Tây của Tổ Quốc đã được bình yên. Tên của di tích này chính là tên của bài thơ trên vách đá.Di tích lịch sử văn hóa văn bia Quế lâm ngự chế được phát hiện năm 1965 và được Bộ Văn hóa - Thông tin xếp hạng Quốc gia năm 1994. Đền Vua Lê Thái Tông được xây dựng năm 2001.

Văn bia Quế Lâm Ngự Chế

Trải qua nhiều tác động của thời gian, những giá trị của Văn bia Quế Lâm Ngự Chế càng được khẳng định chắc chắn. Văn bia mang một giá trị lịch sử sâu sắc, khẳng định sự tồn tại về thế lực của triều đình Hậu Lê ở vùng đất biên cương của Tổ quốc. Từng lời, từng chữ được khắc trên vách đá như lời huấn thị của Vua Lê Thái Tông với muôn dân về trách nhiệm bảo vệ đất nước. Di tích là một địa điểm lý tưởng để giáo dục truyền thống cho nhân dân các dân tộc Việt Nam nói chung cũng như nhân dân các dân tộc Sơn La nói riêng. Bởi đến với di tích, những câu chuyện lịch sử hào hùng của triều Hậu Lê có tác dụng rất lớn trong việc giáo dục về truyền thống yêu nước, chủ nghĩa anh hùng; phát huy niềm tự hào dân tộc; khuyến khích con người đặc biệt là các thế hệ trẻ ý thức phải trau dồi kiến thức, rèn luyện bản thân để trở thành một công dân có ích cho xã hội, góp phần xây dựng đất nước, gìn giữ những thành quả mà cha ông phải đổi bằng hy sinh xương máu.

Hàng ngày, không ít người lên Đền vua Lê Thái Tông, nhất là những ngày rằm, mùng một để cầu mong những điều bình an, cầu lộc, cầu tài…Không chỉ vậy, nơi đây còn là nơi mà ai đến cũng cảm thấy lòng hướng thiện, mong muốn dành những điều tốt lành cho người thân và những người xung quanh. Trong dịp đầu năm 2015, lần đầu tiên Thành phố Sơn La tổ chức Lễ hội Đền thờ Vua Lê Thái Tông, nhằm ôn lại truyền thống cách mạng, khơi dậy và phát huy lòng tự hào dân tộc, kế tục sự nghiệp xây dựng và bảo vệ tổ quốc. Việc tổ chức lễ hội cũng đáp ứng nhu cầu hưởng thụ các giá trị văn hóa tinh thần, đời sống tâm linh của nhân dân, qua đó phát huy bản sắc văn hóa tốt đẹp và truyền thống đoàn kết của nhân dân các dân tộc Sơn La, phấn đấu cho một năm mới đạt được nhiều thành tựu với những dự cảm tốt lành.

Như Thủy